Rządowy projekt ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami jest już na bardzo zaawansowanym etapie prac. Rada Ministrów przyjęła projekt tej ustawy 28 października 2025 r., a 4 listopada 2025 r. został on oficjalnie skierowany do Sejmu RP . Oznacza to, że prace rządowe nad projektem zostały zakończone, a teraz trwają prace parlamentarne – Sejm zajmuje się rozpatrywaniem ustawy, po czym trafi ona do Senatu, a następnie do podpisu Prezydenta (o ile zostanie uchwalona). Projekt powstał w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, przy znaczącym udziale Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Jego głównym celem jest wprowadzenie w Polsce powszechnego, systemowego i bezpłatnego systemu wsparcia w formie osobistego asystenta osoby z niepełnosprawnością . Ma to zagwarantować osobom z niepełnosprawnościami prawo do niezależnego życia i pełniejszego udziału w społeczeństwie, zgodnie z art. 19 Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami . Nowa ustawa ma zastąpić dotychczasowe programy pilotażowe i konkursowe, zapewniając trwałe rozwiązanie dostępne w całym kraju. Poniżej przedstawiamy najważniejsze założenia projektu – przede wszystkim kryteria uzyskania prawa do asystenta osobistego oraz praktyczną procedurę, jak taką pomoc otrzymać. Wyjaśniamy też, jak asystencja osobista będzie powiązana ze świadczeniem wspierającym.
Projekt ustawy określa jasno kryteria, kto będzie mógł skorzystać z usług osobistego asystenta. Zgodnie z projektem, prawo do asystencji osobistej uzyskają osoby z niepełnosprawnościami w wieku od 18 do 65 lat, pod warunkiem że posiadają decyzję ustalającą poziom potrzeby wsparcia na poziomie co najmniej 80 punktów . Skala poziomu potrzeby wsparcia (0–100 pkt) jest nowym narzędziem oceny niezbędnego wsparcia – dokładnie tą samą, która została wprowadzona przy okazji świadczenia wspierającego (nowego świadczenia pieniężnego dla osób z niepełnosprawnością). Co istotne, próg punktowy będzie osiągany docelowo – od trzeciego roku działania ustawy będzie to 80 punktów, lecz w początkowych latach przewidziano nieco wyższe progi. W pierwszym roku funkcjonowania systemu minimalna liczba punktów wymagana do asystencji ma wynosić 90, w drugim – 85 punktów, a dopiero od kolejnych lat pełne 80 pkt . Oznacza to, że w momencie startu programu asystencji (planowanego na 2027 r.) skorzystają z niego najpierw osoby o największych potrzebach, a następnie krąg uprawnionych stopniowo się poszerzy.
Dostęp dla młodszych osób z niepełnosprawnością również jest przewidziany, ale z odłożonym startem. Od 2030 roku uprawnienie do asystenta ma objąć także młodzież w wieku od 13 do 18 lat . W okresie początkowym (do końca lat 20.) osobisty asystent będzie więc przysługiwał wyłącznie osobom pełnoletnim spełniającym kryteria. Dzieci i młodzież (13–17 lat), po 2030 r., będą mogły otrzymać asystenta na nieco mniejszą liczbę godzin – maksymalnie 80 godzin wsparcia miesięcznie (w porównaniu do 240 godzin u dorosłych) – z myślą o pomocy np. w dotarciu do szkoły, zajęciach pozalekcyjnych czy integracji społecznej.
Ważnym warunkiem formalnym jest posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności oraz wspomnianej decyzji o poziomie potrzeby wsparcia. Osoby, które chcą się ubiegać o asystenta, muszą najpierw mieć ustalony poziom potrzeby wsparcia przez odpowiedni zespół orzekający (wojewódzki zespół ds. orzekania o niepełnosprawności). Bez ważnego orzeczenia i takiej decyzji administracyjnej nie będzie możliwości złożenia wniosku o asystencję osobistą . Innymi słowy, system asystencji jest ściśle powiązany z nowym systemem oceny potrzeb – tak jak w przypadku świadczenia wspierającego, najpierw specjalny skład ocenia funkcjonowanie i samodzielność osoby (przyznając punkty), co stanowi podstawę do dalszego wsparcia.
Niestety, ustawa w swoim obecnym kształcie wyklucza z prawa do asystenta osoby powyżej 65. roku życia. Z usług asystenta co do zasady będzie można korzystać tylko do ukończenia 65 lat . Jest to jeden z najbardziej kontrowersyjnych zapisów – organizacje osób z niepełnosprawnościami wskazują, że ograniczanie prawa do niezależnego życia ze względu na wiek jest wątpliwe, zwłaszcza w świetle wspomnianej Konwencji ONZ (która gwarantuje równe prawa wszystkim osobom z niepełnosprawnościami, bez względu na wiek) . Osoby, które ukończą 65 lat, stracą uprawnienie do asystenta, chyba że uzyskały je wcześniej – w takim przypadku będą mogły dokończyć korzystanie z przyznanej asystencji do końca okresu ważności decyzji, ale nie przedłużą już świadczenia na kolejny okres . Rząd argumentuje, że granica 65 lat jest powszechnie stosowana w systemach europejskich, a wsparcie seniorów ma być realizowane innymi kanałami – np. poprzez oddzielny program asystencji dla seniorów finansowany z Funduszu Solidarnościowego lub planowany „bon senioralny” dla osób starszych . Mimo to, ograniczenie to wzbudza sprzeciw wielu środowisk. W praktyce oznacza ono, że osoba z niepełnosprawnością, która przekroczy 65 lat i nie miała wcześniej asystenta z ustawy, nie będzie mogła skorzystać z tej nowej usługi – pozostają jej istniejące programy gminne, opiekuńcze lub zapowiadane odrębne instrumenty wsparcia dla seniorów.
Asystencja osobista ma być usługą dostosowaną indywidualnie do potrzeb – „szytą na miarę”, jak to określają autorzy ustawy . Oznacza to, że liczba godzin wsparcia przyznana każdej osobie będzie zależeć od jej sytuacji i potrzeb ustalonych w procesie oceny. Projekt przewiduje bardzo szeroki zakres możliwych godzin – od 20 do nawet 240 godzin miesięcznie dla jednej osoby dorosłej . 240 godzin miesięcznie to w praktyce średnio około 8 godzin pomocy dziennie, czyli pełen „etat” asystenta dla osób o największym zapotrzebowaniu na wsparcie. Z kolei minimalny wymiar – 20 godzin miesięcznie – odpowiada mniej więcej godzinie pomocy dziennie lub kilku godzinom wsparcia tygodniowo, dla osób bardziej samodzielnych, które jednak potrzebują asysty w niektórych czynnościach. Tak szeroki przedział sprawia, że usługa będzie mogła objąć zarówno osoby wymagające ciągłej pomocy, jak i takie, którym wystarczy niewielkie wsparcie w wybranych sytuacjach. Co ważne, nowy system przewiduje znacznie większy potencjalny wymiar godzin niż dotychczasowe programy pilotażowe, gdzie często maksymalna liczba godzin była niższa.
Pełne ramy (20–240 godz.) zostaną osiągnięte docelowo, po okresie przejściowym. Zgodnie z informacjami ministerstwa, w pierwszym roku działania systemu maksymalny limit godzin wsparcia dla jednej osoby wyniesie 200 godzin miesięcznie, w drugim roku – 220 godzin, a dopiero w kolejnych latach 240 godzin . Jest to podobny mechanizm stopniowego rozszerzania wsparcia, jak przy progu punktowym – pozwoli na płynne wdrożenie systemu. Przykładowo, jeżeli ustawa wejdzie w życie i system ruszy w 2027 roku, to początkowo najintensywniejsze wsparcie wyniesie do 200 godz./mies., rok później do 220 godz., a od 2029 r. pełne 240 godz.. Dla osób młodszych (13–18 lat, gdy już zostaną objęci ustawą od 2030 r.) przewidziano mniejszy zakres – od 20 do 80 godzin miesięcznie , co odpowiada specyfice wsparcia dla dzieci (np. pomoc w szkole, w zajęciach pozalekcyjnych, wyjściach integracyjnych).
Wsparcie asystenta osobistego będzie przyznawane na określony czas, z możliwością przedłużenia. Decyzja administracyjna ustalająca prawo do asystencji ma obowiązywać minimum 1 rok, a maksymalnie 3 lata . W praktyce więc, po upływie okresu wskazanego w decyzji (np. roku, dwóch lub trzech lat), osoba z niepełnosprawnością będzie musiała przejść ponowną ocenę i złożyć wniosek o kontynuację usługi, jeśli nadal będzie potrzebowała asystenta. W pierwotnych wersjach projektu mowa była nawet o 5-letnim okresie, jednak ostatecznie skrócono go do maksymalnie trzech lat , aby częściej weryfikować zmieniające się potrzeby użytkowników i dostosowywać wsparcie na bieżąco. Od decyzji przyznającej (lub odmawiającej) asystencję będzie przysługiwało odwołanie w ciągu 14 dni od jej doręczenia – tak jak przy innych decyzjach administracyjnych .
Istotną zaletą systemu jest elastyczność w korzystaniu z przyznanych godzin. Ustawa co prawda ogranicza możliwość akumulowania zbyt wielu niewykorzystanych godzin (w porównaniu z wcześniejszymi projektami wprowadzono pewne limity przenoszenia godzin między miesiącami ), ale nadal pozostawia użytkownikowi możliwość przesunięcia części niewykorzystanego czasu na kolejny miesiąc. Jeśli w danym miesiącu osoba nie wykorzysta wszystkich godzin pomocy, będzie mogła przenieść do 50% przyznanego limitu (maksymalnie 100 godzin) na następny miesiąc . Przykładowo, mając 150 godz. wsparcia miesięcznie, można przełożyć do 75 godz. na kolejny miesiąc . Dzięki temu grafik asystenta można dostosować do faktycznych potrzeb – w jednym miesiącu mniej, w kolejnym więcej, jeśli zajdzie taka konieczność (np. z powodu rehabilitacji, wyjazdu, itp.). Trzeba jedynie pamiętać, że godziny można przenosić tylko na jeden kolejny miesiąc i nie można ich „przeciągać” przez koniec roku kalendarzowego (niewykorzystane w grudniu nie przechodzą na styczeń) .
Proces ubiegania się o asystenta osobistego będzie oparty na wniosku osoby z niepełnosprawnością i ocenie jej potrzeb przez specjalny zespół. Ustawa zakłada stworzenie scentralizowanego systemu teleinformatycznego do obsługi wniosków. Pierwsze wnioski będzie można składać od stycznia 2027 roku – jest to planowany termin uruchomienia naboru, tak aby pierwsze usługi asystenckie ruszyły od kwietnia 2027 r. . Jeśli więc ustawa zostanie uchwalona w 2025/2026 r., rząd zakłada około roku na przygotowanie całej infrastruktury (rejestrów, zespołów oceniających, platformy informatycznej) przed startem świadczenia.
Aby otrzymać asystenta, osoba z niepełnosprawnością będzie musiała przejść przez następujące etapy:
Złożenie wniosku o ustalenie prawa do asystencji osobistej. Wniosek będzie składany elektronicznie za pośrednictwem specjalnej platformy internetowej Ministerstwa (ma powstać dedykowany system) . Osoba może złożyć wniosek samodzielnie lub może to zrobić w jej imieniu np. opiekun prawny czy inna upoważniona osoba (za zgodą osoby z niepełnosprawnością). We wniosku trzeba będzie podać podstawowe informacje oraz dołączyć wymagane załączniki, w tym formularz samooceny.
Formularz samooceny potrzeb. Jest to kluczowy dokument, w którym sam wnioskodawca opisuje, w jakich czynnościach potrzebuje pomocy i w jakim potencjalnie wymiarze godzinowym . Formularz ten ma być dostępny w uproszczonej formie (tzw. ETR – łatwy tekst do czytania) oraz w tłumaczeniu na polski język migowy, tak by był maksymalnie przyjazny i zrozumiały. Wypełnienie samooceny pozwala osobie z niepełnosprawnością przedstawić własną perspektywę – np. czy potrzebuje codziennej pomocy w porannej toalecie i przygotowaniu posiłków, czy głównie wsparcia w dojazdach do pracy i na zajęcia, pomocy w załatwianiu spraw urzędowych, czy towarzyszenia przy aktywnościach społecznych. Można tam również wskazać preferowaną liczbę godzin lub konkretne pory dnia, w których asysta byłaby najbardziej potrzebna.
Ocena przez Zespół ds. ustalania prawa do asystencji. Po złożeniu wniosku i samooceny, specjalny zespół ekspertów (tzw. Skład) przystąpi do oceny sytuacji osoby wnioskującej . Zespół będzie składał się z przeszkolonych, certyfikowanych specjalistów (prawdopodobnie dwóch członków wiodących w danej sprawie) i ma działać według ujednoliconych standardów. Ocena potrzeb zostanie przeprowadzona kompleksowo – Skład przeanalizuje formularz samooceny, odbędzie bezpośrednią rozmowę (wywiad) z osobą z niepełnosprawnością (lub jej bliskim, jeśli osoba nie jest w stanie samodzielnie opowiedzieć o swoich potrzebach), a także dokona obserwacji codziennego funkcjonowania danej osoby . Ważnym elementem będzie również weryfikacja wyników oceny poziomu potrzeby wsparcia (czyli liczby punktów przyznanych wcześniej przez WZON w decyzji – jeśli taka ocena była już dokonana przy świadczeniu wspierającym) . Innymi słowy, zespół asystencji nie będzie ponownie „przyznawał punktów” od zera, lecz weźmie pod uwagę istniejącą ocenę punktową, a następnie skupi się na przełożeniu jej na konkretne godziny i zakres wsparcia asystenckiego.
Ustalenie zakresu wsparcia – formularz oceny potrzeb. Na podstawie zebranych informacji Skład oceniający sporządzi formularz oceny potrzeb dla danej osoby . W tym dokumencie eksperci określą rekomendowany wymiar godzin asystencji osobistej (miesięcznie) oraz obszary, w jakich asystent ma pomagać. Ocena jest indywidualna – może np. wskazać, że osoba potrzebuje 40 godz. wsparcia głównie w zakresie dojazdów i uczestnictwa w życiu społecznym, albo że inna osoba wymaga maksymalnych 240 godz. obejmujących pomoc we wszystkich czynnościach dnia codziennego, od higieny po asystę w pracy. Skład może też zarekomendować szczególne wymagania, np. że asystent powinien mieć przeszkolenie medyczne (gdy potrzebna będzie pomoc w czynnościach medycznych, jak podawanie leków, obsługa sprzętu itp.) , albo że potrzebnych będzie dwóch różnych asystentów na zmianę, jeśli wsparcie ma pokrywać większą część doby.
Wydanie decyzji administracyjnej. Kiedy Skład zakończy ocenę, cały Zespół (jako organ) wydaje formalną decyzję administracyjną o przyznaniu prawa do asystencji osobistej . Decyzja ta będzie zawierać najważniejsze ustalenia: informację o przyznaniu prawa do korzystania z usług asystenta osobistego oraz dokładną liczbę godzin wsparcia miesięcznie, jaka przysługuje danej osobie . W decyzji zapewne znajdzie się także okres, na jaki prawo to zostało ustalone (1–3 lata) oraz ewentualne dodatkowe wskazania wynikające z oceny (np. wymagania co do kwalifikacji asystenta). Jeśli z jakiegoś powodu odmówiono przyznania asystenta (np. osoba nie spełniła kryteriów punktowych lub nie przedstawiła kompletu dokumentów) – decyzja odmowna również podlega doręczeniu na piśmie wraz z uzasadnieniem. Decyzja zostanie doręczona elektronicznie, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (co usprawni i przyspieszy cały proces) . Dodatkowo, system przewiduje wysyłanie powiadomień (SMS lub e-mail) z informacją o wystawieniu decyzji , aby użytkownik nie przegapił tego dokumentu.
Wybór realizatora usługi i asystenta. Po otrzymaniu decyzji pozytywnej, zaczyna się właściwe organizowanie usługi asystenta. Osoba z niepełnosprawnością sama wybiera tzw. realizatora asystencji osobistej . Realizatorem może być jednostka samorządu (np. powiatowe centrum pomocy rodzinie, a w niektórych przypadkach gmina) lub organizacja pozarządowa czy spółdzielnia socjalna, która zgłosiła się do specjalnego rejestru realizatorów prowadzonego przez wojewodę . Innymi słowy, będzie lista podmiotów gotowych świadczyć usługę – obejmująca sektor publiczny i pozarządowy. Osoba wybiera tego dostawcę, który najlepiej odpowiada jej potrzebom lub z którym ma dobre doświadczenia. Realizator pomoże następnie w znalezieniu konkretnego asystenta. Użytkownik ma prawo wskazać konkretną osobę, którą zna i której ufa, do roli swojego asystenta . Badania i doświadczenia pokazują, że osoby z niepełnosprawnościami często wolą współpracować z kimś, kogo już znają i z kim czują się bezpiecznie – projekt ustawy to uwzględnia. Oczywiście wskazana osoba musi spełniać wymagania formalne (m.in. mieć ukończone 18 lat i odpowiednie kwalifikacje lub doświadczenie w pracy z osobami z niepełnosprawnościami) oraz musi zostać wpisana do rejestru asystentów . Jeżeli osoba nie ma kandydata na asystenta, realizator zaproponuje asystentów spośród swoich pracowników/współpracowników lub osób zarejestrowanych – użytkownik będzie mógł przeprowadzić z nimi rozmowę i wybrać asystenta spośród przedstawionych kandydatów .
Podpisanie kontraktu trójstronnego i start usług. Gdy asystent zostanie wybrany, następuje zawarcie trójstronnej umowy (kontraktu) pomiędzy: osobą z niepełnosprawnością (użytkownikiem usługi), wybranym asystentem osobistym oraz realizatorem usługi . Taki kontrakt będzie określał wszystkie warunki świadczenia asystencji: liczbę godzin miesięcznie, konkretny harmonogram i zakres czynności, miejsce świadczenia usług (ważne np. jeśli pomoc ma być świadczona w więcej niż jednej lokalizacji – np. w domu i w miejscu nauki/pracy, kontrakt musi to uwzględniać ), obowiązki asystenta i prawa użytkownika, kwestie zastępstw, rozwiązania umowy itp. Od momentu podpisania kontraktu asystent rozpoczyna świadczenie usług zgodnie z ustalonym grafikiem. Należy podkreślić, że usługa jest całkowicie bezpłatna dla osoby z niepełnosprawnością – wszystkie koszty pokrywa budżet państwa za pośrednictwem realizatora . Użytkownik nie ponosi żadnych opłat ani nie musi sam zatrudniać asystenta – robi to realizator w ramach systemu.
Proces ten może wydawać się złożony, ale ma zapewnić, że wsparcie trafi dokładnie tam, gdzie jest potrzebne, w odpowiednim wymiarze i jakości. Dla osoby z niepełnosprawnością najważniejsze jest, by pamiętać o dwóch podstawowych krokach: najpierw uzyskać ocenę poziomu potrzeby wsparcia (punktację) – co wiele osób już zrobiło składając wnioski o świadczenie wspierające – a następnie złożyć wniosek o asystenta osobistego, dołączając szczery opis swoich potrzeb. Resztą zajmą się powołane zespoły i instytucje. W praktyce zapewne powiatowe centra pomocy lub inne instytucje będą informować i pomagać w złożeniu wniosku tym osobom, które kwalifikują się do asystencji. Warto też podkreślić, że ustawa nie zabrania korzystania z więcej niż jednego asystenta jednocześnie, jeśli jest taka potrzeba. Można podzielić swoje przyznane godziny między kilku asystentów (np. inny asystent rano, inny popołudniu, albo różnych specjalistów do różnych zadań), byle mieścić się w ogólnym limicie godzin z decyzji . Możliwa jest też zmiana asystenta w trakcie trwania usługi – jeśli współpraca się nie układa, użytkownik ma prawo zakończyć kontrakt z danym asystentem i wybrać innego, bez utraty przyznanych godzin . System przewiduje mechanizmy kontroli jakości – rolą realizatora i koordynatorów będzie monitorowanie usług, przyjmowanie ewentualnych skarg na asystenta oraz okresowa ewaluacja, również z udziałem opinii samych użytkowników .
Warto wiedzieć, czym dokładnie może zajmować się osobisty asystent, a czego nie obejmuje jego rola. Asystent osobisty to nie opiekun medyczny ani terapeuta – to raczej „partner w niezależnym funkcjonowaniu” osoby z niepełnosprawnością . Oznacza to, że asystent nie podejmuje za użytkownika decyzji i nie wyręcza go w kierowaniu własnym życiem, jak czasem bywa w relacji opiekun–podopieczny. Zasada jest taka, że to osoba z niepełnosprawnością (użytkownik) wskazuje, kiedy, w czym i jakiej pomocy potrzebuje, a asystent wykonuje te zadania zgodnie z jej wolą . Celem jest umożliwienie użytkownikowi maksymalnej samodzielności – asystent ma wspierać, a nie prowadzić życie tej osoby.
Zakres czynności, w których asystent może pomagać, jest bardzo szeroki i zależy od indywidualnych potrzeb. Ustawa wymienia tu m.in. pomoc w czynnościach życia codziennego (np. czynnościach higienicznych, ubieraniu się, przygotowaniu posiłków), towarzyszenie podczas wyjścia z domu (np. do pracy, na uczelnię, do lekarza, urzędu, sklepu, na wydarzenia kulturalne, spotkania ze znajomymi) , pomoc w przemieszczaniu się (prowadzenie osoby niewidomej, asysta przy wsiadaniu do pojazdów, pomoc osobie poruszającej się na wózku itp.), a także – po odpowiednim przeszkoleniu – wsparcie w niektórych czynnościach medycznych i rehabilitacyjnych . Przykładowo, jeśli użytkownik tego potrzebuje, asystent będzie mógł podawać leki, pomoc przy ćwiczeniach zaleconych przez rehabilitanta, a nawet wykonać prostsze czynności pielęgnacyjno-medyczne (jak wymiana cewnika, pomoc przy opróżnianiu worka stomijnego, iniekcje insulinowe itp.), o ile te zadania zostaną ujęte w kontrakcie i asystent przejdzie specjalistyczny instruktaż medyczny . To znacząca zmiana jakościowa – dziś w ramach programów asystenckich asystenci często nie mogą wykonywać żadnych czynności medycznych, co ogranicza ich przydatność dla osób z ciężkimi schorzeniami. Nowa ustawa dopuszcza takie wsparcie, co może zwiększyć niezależność osób wymagających stałej opieki zdrowotnej.
Asystent może towarzyszyć użytkownikowi praktycznie w każdej sferze życia społecznego. Może pomagać w podróżach i wyjazdach (np. być osobą towarzyszącą na wycieczkach, urlopie – jeśli zostało to ustalone), w pracy i edukacji (pomoc w dotarciu do miejsca pracy, asysta na terenie szkoły lub uczelni, wsparcie w trakcie zajęć), a także w spędzaniu czasu wolnego (wyjścia do kina, teatru, udział w spotkaniach towarzyskich, wydarzeniach sportowych itd.) . Zakres ten jest uzgadniany indywidualnie – kluczowe jest, by służył realizacji prawa do pełnego udziału w życiu społecznym i niezależności.
Pewne granice roli asystenta są jednak określone. Na przykład, asystentem nie może zostać członek rodziny osoby z niepełnosprawnością . Ma to zapobiec sytuacjom, gdzie formalnie zatrudnia się jako asystenta np. współmałżonka czy rodzica – celem ustawy jest odciążenie rodzin i danie osobie z niepełnosprawnością niezależnego wsparcia spoza kręgu bliskich. Ponadto asystent nie jest opiekunem prawnym ani nie powinien zastępować profesjonalnych usług zdrowotnych (nie wykona skomplikowanych procedur medycznych, nie prowadzi terapii – od tego są odpowiednie służby). Asystent nie mieszka z osobą z niepełnosprawnością – spotyka się z nią tylko wtedy, gdy jest potrzebny, według ustalonego grafiku . Jego zadaniem nie jest też prowadzenie gospodarstwa domowego za użytkownika (choć może np. pomóc w zakupach czy porządkach, jeśli to część uzgodnionych czynności). To subtelne, ale ważne rozróżnienie: opieka nad osobą zależną oznacza przejęcie za nią odpowiedzialności i często decydowanie o wielu sprawach, podczas gdy asysta osobista oznacza pomoc osobie, która sama kieruje swoim życiem.
Standard usług asystenta ma być wysoki, co ustawa stara się zapewnić poprzez odpowiednie wymagania i finansowanie. Każdy asystent będzie musiał mieć odpowiednie kwalifikacje lub doświadczenie – minimalnie udokumentowane 6-miesięczne doświadczenie w wspieraniu osób z niepełnosprawnościami (np. jako wolontariusz lub opiekun) , albo ukończone szkolenia kierunkowe. Ponadto, wszyscy asystenci przejdą obowiązkowe szkolenia organizowane w ramach systemu , w tym z pierwszej pomocy, ewakuacji osób o ograniczonej mobilności, komunikacji z osobą z niepełnosprawnością itp. Wprowadzony będzie także rejestr asystentów prowadzony przez wojewodów – tylko osoby wpisane do rejestru będą mogły świadczyć usługi (co oznacza weryfikację spełnienia wymogów formalnych). W toku prac nad projektem zrezygnowano co prawda z pierwotnej propozycji tzw. budżetu osobistego (gdzie użytkownik sam zatrudniałby asystenta bezpośrednio) , ale w zamian system rejestrowanych asystentów oraz standaryzacja usług mają gwarantować profesjonalizm. Asystenci będą zatrudniani przez realizatorów na podstawie umów, a ich praca ma być godnie wynagradzana ze środków publicznych. Ministerstwo deklaruje, że wynagrodzenia asystentów mają być konkurencyjne, sięgające nawet powyżej 8000 zł brutto miesięcznie (dla pełnoetatowej pracy przy wysokiej dyspozycyjności) . Dzięki temu zawód asystenta ma przyciągnąć kompetentne osoby, a same osoby z niepełnosprawnościami będą mieć realny wpływ na wybór odpowiednich kandydatów .
Wszystkie te rozwiązania – od jasnych kryteriów, przez procedurę oceny, po standardy świadczenia – mają sprawić, że nowa usługa asystencji osobistej będzie skuteczna i dostępna dla potrzebujących jej osób w całym kraju. Według szacunków rządu, z osobistego asystenta będzie mogło docelowo skorzystać około 100 tysięcy osób z niepełnosprawnościami w Polsce, a pośrednio odciąży to nawet pół miliona członków ich rodzin , którzy dotąd często musieli pełnić rolę nieformalnych opiekunów. Ustawa o asystencji osobistej to zatem nie tylko wsparcie dla samych zainteresowanych, ale i ważna zmiana społeczna – szansa na aktywność zawodową i społeczną zarówno dla osób z niepełnosprawnościami, jak i ich bliskich, dotychczas zaangażowanych w opiekę .
Wiele osób zastanawia się, jak nowa usługa asystenta osobistego będzie powiązana ze świadczeniem wspierającym, wprowadzonym w 2024 roku. Świadczenie wspierające to comiesięczna pieniężna pomoc dla osoby z niepełnosprawnością, której wysokość zależy od stopnia potrzeb w zakresie samodzielnego funkcjonowania (ustalanego właśnie w skali 0–100 punktów). Asystencja osobista natomiast to usługa – bezpośrednia pomoc ludzka przyznawana według podobnego kryterium punktowego, ale świadczona w formie godzin wsparcia zamiast gotówki.
Obie formy wsparcia wykorzystują tę samą skalę oceny potrzeby wsparcia i są elementami komplementarnej reformy systemu orzecznictwa. Dzięki temu rozwiązaniu nie trzeba będzie dublować badań – jedna ocena w wojewódzkim zespole orzekania o niepełnosprawności (WZON) posłuży do ustalenia prawa zarówno do świadczenia finansowego, jak i do asystenta osobistego . Kluczowa różnica tkwi w progach dostępu i charakterze świadczeń. Świadczenie wspierające jest dostępne już od niższego pułapu punktów (docelowo od 70 punktów potrzeby wsparcia, a przejściowo w 2025 r. próg wynosił 78 pkt, malejący do 70 w 2026 r.) . Z kolei asystencja osobista ma nieco wyższy próg – docelowo 80 punktów (choć początkowo 90/85, jak opisano wyżej) . Oznacza to, że są osoby, które mogą otrzymywać świadczenie wspierające (jeśli mają np. 75 punktów), ale jeszcze nie kwalifikują się do asystenta osobistego. Najciężej potrzebujące osoby (80+ punktów, a w pierwszym okresie 90+ punktów) będą natomiast uprawnione do obu form wsparcia jednocześnie.
Co ważne – korzystanie z usług asystenta osobistego nie wyklucza pobierania świadczenia wspierającego. Ustawa wprost dopuszcza łączenie tych dwóch instrumentów. W toku prac legislacyjnych pojawiały się wątpliwości (głównie ze strony Ministerstwa Finansów), czy państwo powinno finansować równolegle i asystenta, i świadczenie pieniężne tej samej osobie. Ostatecznie jednak pozostawiono możliwość jednoczesnego otrzymywania świadczenia wspierającego oraz korzystania z usług asystenckich . Są to świadczenia o odmiennym charakterze i przeznaczeniu, więc mogą się nawzajem uzupełniać. Świadczenie wspierające (pieniądze) osoba z niepełnosprawnością może przeznaczać na pokrycie dodatkowych kosztów związanych ze swoją niepełnosprawnością (np. sprzętu medycznego, rehabilitacji, leków, transportu, itp.), natomiast asystent osobisty zapewnia realną pomoc w czynnościach, których dana osoba sama nie może wykonać. Dzięki temu, ktoś kto np. otrzymuje najwyższy poziom świadczenia wspierającego (220% renty socjalnej, ok. 4134 zł miesięcznie dla osób z oceną 95–100 pkt) , a jednocześnie ma asystenta przez 240 godzin w miesiącu, zyska zarówno środki finansowe na niezależne życie, jak i fizyczne wsparcie osobiste, które odciąża rodzinę i umożliwia aktywność.
Nie ma zatem konieczności wyboru „pieniędzy albo asystenta” – jeśli ktoś spełnia warunki, będzie mógł skorzystać z obu form pomocy równocześnie. W praktyce wiele osób z najwyższym poziomem niepełnosprawności właśnie tak zrobi. Warto dodać, że dla osób, które nie zdobędą wymaganego progu 80 punktów (np. mają umiarkowane potrzeby ocenione na 60–70 pkt), asystencja ustawowa nie będzie dostępna – te osoby będą nadal korzystać z lokalnych programów wsparcia asystenckiego (o ile takie są) lub ze świadczenia wspierającego, jeśli przekraczają próg 70 pkt . Trwają też dyskusje, czy progi punktowe nie są za wysokie – organizacje społeczne postulują obniżenie progu dla świadczenia wspierającego (np. do 60 punktów) i analogicznie dla asystencji, argumentując że obecne limity wykluczają wiele osób realnie potrzebujących pomocy . Na razie jednak kryteria są takie, jak opisano, i wszystko wskazuje na to, że osoby z niepełnosprawnościami o największych potrzebach otrzymają zarówno finansowe, jak i osobiste wsparcie w ramach nowych reform.
Projekt ustawy o asystencji osobistej jest już w Sejmie, co oznacza, że potencjalnie może zostać uchwalony w najbliższych miesiącach, jeśli zyska poparcie większości parlamentarnej. Dokładny termin wejścia w życie przepisów będzie zależał od tempa prac legislacyjnych. W projekcie prawdopodobnie przewidziano vacatio legis i harmonogram wdrożenia – z informacji rządowych wynika, że system miałby ruszyć z początkiem 2027 roku (wnioski od stycznia, usługi od kwietnia 2027). Oczywiście, data ta może ulec przesunięciu, jeśli prace parlamentu się przedłużą lub będą wprowadzane poprawki.
Dla osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów najważniejsze jest, że stały system asystentów osobistych stał się realną perspektywą – po latach pilotaży i projektów wreszcie powstaje ustawa, która zagwarantuje takie wsparcie jako prawo każdego uprawnionego obywatela, a nie uznaniową pomoc. Jeśli ustawa zostanie przyjęta, Polska dołączy do krajów realizujących postanowienia Konwencji ONZ o niezależnym życiu osób z niepełnosprawnościami, dając swoim obywatelom narzędzie do większej samodzielności. Osoby zainteresowane uzyskaniem asystenta osobistego już teraz mogą zadbać o spełnienie warunków wstępnych – przede wszystkim uzyskać decyzję o poziomie potrzeby wsparcia (jeśli dotąd mają tylko tradycyjne orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, warto dowiedzieć się w swoim urzędzie wojewódzkim o możliwości oceny punktowej w ramach świadczenia wspierającego). Gdy system wystartuje, posiadanie takiej decyzji i odpowiedniej liczby punktów będzie kluczem do szybkiego uzyskania pomocy asystenta.
Podsumowując, ustawa o asystencji osobistej zapowiada przełom w wsparciu osób z niepełnosprawnościami. Dzięki niej potrzebujący otrzymają bezpłatną, profesjonalną pomoc osobistą od 20 do 240 godzin miesięcznie – dostosowaną do ich potrzeb i preferencji. Kryteria uzyskania asystenta są jasno określone (wiek 18–65 lat i odpowiedni poziom niepełnosprawności potwierdzony oceną punktową), a procedura – choć wieloetapowa – ma być przyjazna użytkownikom dzięki cyfryzacji i udziałowi samej osoby w określaniu swoich potrzeb. System został zaprojektowany tak, by współgrał ze świadczeniem wspierającym, tworząc spójny pakiet – finansowy i usługowy – na rzecz niezależnego życia. Teraz pozostaje czekać na decyzje parlamentu. Jeżeli ustawa zostanie uchwalona i wejdzie w życie w planowanym kształcie, osoby z niepełnosprawnościami w Polsce już w niedługiej przyszłości będą mogły liczyć na realne wsparcie asystentów osobistych – na stałe, a nie tylko w ramach czasowych projektów . Jest to ogromna zmiana społeczna, która – miejmy nadzieję – umożliwi tysiącom osób pełniejsze uczestnictwo w życiu zawodowym i społecznym, a ich rodzinom przyniesie odciążenie w codziennych obowiązkach opiekuńczych.